In de jaren 1970 was de belangrijkste eis van vrouwen hun reproductieve vrijheid, die verwijst naar hun lichamelijke autonomie en hun recht om te beslissen over hun seksualiteit en voortplanting.

Deze feministische ideeën ontstonden in die jaren met de "Vrouwenbevrijdingsbeweging" in Frankrijk en België en de "Vrouwenbevrijdingsbeweging" in het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten. Feministes streden voor keuzevrijheid op het gebied van voortplanting en daagden moedig alle beperkingen uit die door derden werden opgelegd: de maatschappij, het gezin, de staat en de religie.

Ze verdedigden het recht op privacy en persoonlijke beslissingen, zoals uitgedrukt in de slogans van die tijd: "Een kind wanneer ik dat wil, als ik dat wil" of "Meester over mijn lichaam".

Vandaag, in 2023, gebruiken Europese en internationale feministische pro-choice verenigingen de taal van mensenrechten en de politieke grondslagen van de VN en Europa om erkenning van seksuele en reproductieve rechten als mensenrechten te verkrijgen.

De internationale conferenties van de VN in Wenen (1993), Caïro (1994) en Peking (1995) probeerden de scheiding tussen seksualiteit en voortplanting te erkennen. Ze gaven legitimiteit aan deze eisen en droegen bij aan de institutionalisering ervan door de WHO en de International Planned Parenthood Federation, net als de resoluties van het Europees Parlement en de Vergadering van de Raad van Europa.

Vrouwen hebben ook gestreden om zichzelf te individualiseren door zich te bevrijden van traditionele rollen, toegang te krijgen tot onderwijs, economische autonomie en politieke participatie. Deze strijd is gebaseerd op hun collectieve emancipatie van echtelijke, vaderlijke en mannelijke voogdij, waardoor ze de machtsbalans in de publieke arena kunnen beïnvloeden.

De opkomst van anti-keusbewegingen

Anti-keusbewegingen, die sinds de jaren '90 in opmars zijn, zijn vaak conservatief of zelfs reactionair en worden vooral gedreven door religieus fundamentalisme.

Twee belangrijke fobieën kenmerken deze bewegingen: die van de gelijkheid tussen vrouwen en mannen en die van de vrijheid en autonomie van vrouwen.

Een van de manieren waarop deze bewegingen zich manifesteren is door maatregelen die gericht zijn op het beperken of zelfs elimineren van de toegang tot veilige en legale abortus. Tegenstanders van het recht op abortus blijven het monopolie van de staat op de besluitvorming over reproductieve lichamen verdedigen, gebaseerd op argumenten met betrekking tot het recht op leven, de menselijke waardigheid en de vrijheid van geweten en godsdienst. De Heilige Stoel verdedigt deze standpunten samen met de Evangelische en Orthodoxe Kerken en de Islamitische staten van de Golfstaten.

Deze anti-keusbewegingen verwerpen de scheiding tussen seksualiteit en voortplanting en proberen terug te keren naar een "zogenaamde natuurlijke orde". Ze gebruiken de taal van mensenrechten, maar verwijzen naar een transcendente en onveranderlijke "Natuurwet".

We zijn getuige van een tweede generatie anti-keusbewegingen, gevormd door allianties tussen verschillende conservatieve, reactionaire, extreem-rechtse en religieus-fundamentalistische stromingen. Deze opkomst van anti-keusbewegingen heeft geleid tot een achteruitgang op het gebied van lichamelijke autonomie, zelfbeschikking en het recht op abortus,

Een emblematisch voorbeeld is Polen en de anti-abortusvereniging Ordo Juris. De Poolse regering heeft de abortuswet aangescherpt en verbiedt abortussen op grond van foetale misvormingen. Dit heeft geleid tot de dood van verschillende vrouwen als gevolg van clandestiene abortussen en de weigering van artsen om een abortus uit te voeren, zelfs als het leven van de vrouw in gevaar is.

Er zijn ook andere beperkende acties geweest, zoals de invoering van een verplichte telling van alle zwangerschappen in Polen. We moeten benadrukken dat de opkomst van deze anti-keusbewegingen de liberale politieke democratie in gevaar brengt, in het bijzonder door het primaat van het Europese recht te verwerpen en de principes van de staat in twijfel te trekken.

Verschillende Europese instanties, waaronder het Europees Parlement, hebben zich uitgesproken voor het recht op toegang tot veilige en legale abortus. Helaas zijn er andere regressieve acties in andere landen, zoals de "consensus van Genève"-verklaring die door bepaalde regeringen wordt gesteund.[1]waarin het recht op abortus als mensenrecht ter discussie wordt gesteld, evenals de ommekeer van het Hooggerechtshof van de VS in zijn standpunt over de grondwettelijke bescherming van het recht van vrouwen om hun zwangerschap te beëindigen.[2].

De uitdaging van het constitutionaliseren van het recht op abortus

Na dit nieuws in de Verenigde Staten gaat de Franse president voorstellen om dit recht op te nemen in de Franse grondwet en in het Europees Handvest van de grondrechten.

Er zijn twee formuleringen voorgesteld, één met de nadruk op een aanspraak die de staat verplicht tot het garanderen van toegang tot vrijwillige zwangerschapsonderbreking in ruil voor betaling van belastingen en sociale premies, en de andere die aandringt op een rechts-vrijheid zonder verplichtingen voor de staat.

De situatie in de Europese Unie is ongelijk en kan leiden tot regressie, vooral in landen waar autoritarisme en rechts populisme toenemen.

De resolutie van het Europees Parlement die in juli 2022 werd aangenomen, erkent dat de bescherming van het recht op abortus rechtstreekse gevolgen heeft voor de grondrechten. De katholieke kerk (COMECE) heeft opnieuw bevestigd dat ze gekant is tegen de erkenning van het recht op abortus in het Europees Handvest van de grondrechten, omdat dit in strijd zou zijn met de menselijke waardigheid.

Maar het debat over de constitutionalisering van het recht op abortus mag de uitbreiding van burgerschapsrechten, zoals seksuele en reproductieve vrijheid, niet overschaduwen. We moeten het belang benadrukken van sociaal beleid, seksuele voorlichting, terugbetaling van anticonceptie en abortus, en toegang tot gezondheidsdiensten in de strijd tegen de ongelijkheid waarmee vrouwen geconfronteerd worden.

We moeten onderscheid maken tussen mensenrechten, die alomvattend zijn en betrekking hebben op de mens als zodanig, en burgerschapsrechten, die exclusief zijn en bepalen wie een burger kan zijn en wat zijn rechten en plichten zijn.

Volgens het subsidiariteitsbeginsel is de effectieve toegang tot veilige en legale abortus afhankelijk van de staat als garant voor burgerrechten en van de sociale staat als garant voor sociaal burgerschap. Bezuinigingsbeleid en conservatieve politieke krachten kunnen deze toegang echter in gevaar brengen.

Vooral vrouwen zonder burgerschapsstatus, zoals migranten of vreemdelingen, worden getroffen door beperkingen op de toegang tot abortus. In de meeste EU-landen worden ook minderjarige meisjes getroffen.

Conclusie: hoe reageren?

Er bestaat een reëel risico dat de rechten van vrouwen, en in het bijzonder de toegang tot abortus, worden ondermijnd, en we moeten actie ondernemen. Hoe kunnen we dit doen?

Gramsci zou hebben gepleit voor "het pessimisme van de intelligentie en het optimisme van de wil".

Het pessimisme van de intelligentie moet ons doen inzien dat de toekomst somber is, maar we moeten weigeren dit te ontkennen. Het is belangrijk om de mechanismen en uitingen van reactionaire logica in onze democratische samenlevingen te benadrukken en om de fundamenten van deze democratieën te benadrukken, in het bijzonder de vrijheid die we genieten in de rechtsstaat.

Vrijheid vraagt om solidariteit en waakzaamheid om te behouden wat Hannah Arendt het "recht om rechten te hebben" noemde en om nieuwe rechten op te eisen.

Het optimisme van de wil zou ons ertoe moeten aanzetten om de acties te steunen van de pro-choïsten die het recht op abortus verdedigen, met inbegrip van waakzaamheid tegen wetgevende regressie, massademonstraties, juridische actie op Europees en internationaal niveau, de vorming van coördinatie tussen pro-choïstische verenigingen en de organisatie van concrete solidariteit om vrouwen te helpen die hun zwangerschap wensen af te breken.

Deze solidariteit kan zo ver gaan als burgerlijke ongehoorzaamheid, zoals het geval was in België en Frankrijk in de jaren 1970, of het verstrekken van informatie en middelen voor veilige abortus. De reacties van Europese instanties op situaties in Polen of gecreëerd door het Hooggerechtshof van de Verenigde Staten (in Texas, bijvoorbeeld) zijn in lijn met de verdediging van het recht op toegang tot veilige en legale abortus.

Abortus is dus een cruciale geopolitieke kwestie geworden, niet alleen voor de autonomie en de seksuele en reproductieve gezondheid van vrouwen, maar ook voor de toekomst van democratische regimes tegenover de opkomst van autoritaire regimes. De achteruitgang van vrouwenrechten is een van de belangrijkste uitingen van democratische regressie.

Als u wilt reageren op deze nieuwsbrief, kunt u schrijven naar Bérengère Pereira Marques (marques-pereira.berengere@ulb.be) of de redactiecommissie (paradispauleric@gmail.com)

De redactiecommissie

[1] Brazilië-Bolsonaro, Egypte-Al Sisi, Hongarije-Orban, Indonesië-Widadp, Oeganda-Museveni en Verenigde Staten-Trump.

[2] Ongeldigverklaring van het "Roe v Wade"-arrest uit 1973)